COLUMN: Armen in trekschuit naar Noordkop

Het was gisteren, 17 oktober, armoededag.

Sommige mensen denken dat het met de armoede in Nederland wel mee valt. Niets is minder waar. Ombudsman Reinier van Zutphen is van mening dat het sociale minimum veel te laag is en dat erg veel mensen niet voldoende geld hebben om een normaal leven te lijden. Terwijl multinationals miljarden uitkeren aan hun aandeelhouders moet een grote groep mensen op een houtje bijten.

Steeds meer mensen zijn aangewezen op liefdadigheid. Naast het feit dat we voedselbanken bijna normaal zijn gaan vinden, verschijnen in onze leefomgeving nu ook ‘deelkastjes’, waarin je producten kan neerzetten die onze arme medemensen niet kunnen kopen. Gaat je arme buurvrouw in het volle daglicht er een pak Brinta of een zak aardappelen uit halen? Schaamte speelt een grote rol waardoor er veel verborgen armoede is.

Het lijkt op een terugval naar negentiende eeuwse verhoudingen. Toen vierde ook het economisch liberalisme hoogtij. Ondernemers hadden bijna vrij spel en fabrieksarbeiders werden daarbij op grove wijze uitgebuit. Gelovige mensen probeerden toen wel wat aan de armoede te doen door voedseluitdelingen of door arme mensen ergens anders naartoe te brengen. Ottho Gerhard Heldring (1804-1876) was een dominee uit Hemmen in Gelderland. Deze dominee was niet alleen maar bezig met het zielenheil van zijn kudde schapen en met donderpreken vanaf de kansel, maar hij had ook oog voor het leed van de armste bewoners in zijn omgeving. Hij was begaan met hun lot en stak er veel tijd en moeite in om deze mensen te ondersteunen. Hij kan gerust een filantroop genoemd worden.

In christelijke kring was men van mening dat armoede het gevolg kon zijn van ongodsdienstig en onzedelijk gedrag. Dominee Heldring vond eigenlijk wel dat ‘de ongeneeslijke armen, degenen die in hun hart lui zijn, aan hun lot overgelaten dienen te worden’. Alleen de zogenaamde ‘bruikbare’ armen (de armen die nog konden en wilden werken) wilde hij ondersteunen op een manier zodat zij zichzelf op termijn konden bedruipen. Dus geen structurele en passieve, maar een tijdelijke steun, met als doel de arme weer zover te krijgen dat hij zelf in zijn levensonderhoud kon voorzien.

Filantropen deden dan ook veel meer dan het geven van een aalmoes alleen; zij bemoeiden zich persoonlijk met de armen om die te leren zich uit hun armoedige bestaan te ‘verheffen’. Daarvoor moesten de armen zich beschaafd gaan gedragen en zich de normen van de burgerij eigen maken. In de literatuur wordt dit streven van de burgerij om de lagere klassen te beïnvloeden het ‘burgerlijk beschavingsoffensief’ genoemd. Het was niet de bedoeling om de armen te ‘verheffen’ in letterlijke zin. ‘Wel vooruit, maar niet omhoog’ was de leuze van de negentiende eeuwse burgerij. Binnen de armenzorg werd ‘zorgende macht’ in de loop van de negentiende eeuw een veel door filantropen gebruikte ‘techniek’.

We moeten ons realiseren dat het grondgebied van Anna Paulowna lange tijd onbewoonbaar is geweest en pas in de negentiende eeuw werd omdijkt en ingepolderd. In 1846 was de Anna Paulownapolder klaar om ontgonnen en bewoond te worden. De eerste bewoners van het ruige land kwamen uit Gelderland en waren door Heldring gerekruteerd. Hoogstpersoonlijk bracht de filantropische dominee zo’n 50 gezinnen per trekschuit naar Noord-Holland, waar ze op de drooggevallen gronden in Anna Paulowna gingen wonen en werken. Ieder gezin kreeg een klein huisje en twee hectare grond, waarvoor zij jaarlijks 39 gulden erfpacht moesten betalen. Op de drooggevallen polder was het keihard werken voor de eerste landbouwers. Het is de vraag of de Gelderse armen in Anna Paulowna beter af waren. Ook daar was het ondanks hun harde werken, armoe troef.

Het belangrijkste ‘duurzaamheidsdoel’ van de Verenigde Naties is de armoede de wereld uit te helpen. De ‘internationale dag voor de uitroeiing van armoede’ werd voor het eerst gehouden in 1987 in Parijs, waar zo’n 100.000 mensen protesteerden tegen armoede, honger, geweld en angst. Tot op heden is de uitroeiing van armoede helaas nog niet gelukt. Zal de armoede in de tweeëntwintigste eeuw wél een halt zijn toegeroepen? Of zal het nog eeuwenlang blijven bestaan?

Illustratie: Ottho Gerhard Heldring, bron: Rijksmuseum