Column: Is fractiediscipline ondemocratisch gedrag?

HOLLANDS KROON/SCHAGEN – In een (lokale) democratie zijn de inwoners theoretisch de baas. De wil van de inwoners zou leidend moeten zijn. Maar niet iedere Hollands Kroner (of Schagenees) wil hetzelfde. 

Bovendien kunnen we belangrijke besluiten niet met 47 duizend mensen tegelijk nemen zoals in een directe democratie het geval zou zijn. Dat wordt daarom gedelegeerd aan de door ons gekozen vertegenwoordigers, de raadsleden. In Hollands Kroon en Schagen zijn dat er nu 29. Die zouden representatief moeten zijn voor alle inwoners. Soms wordt een raad dan ook als ‘afspiegeling’ van de bevolking gezien, maar je kunt je afvragen of dat echt zo is. De hoger opgeleiden zijn sterker vertegenwoordigd dan ‘Jan met de pet’. Dat staat niet in verhouding tot de Nederlandse bevolking, waarvan ongeveer de helft hoger opgeleid is (HBO-WO). Gemeenten worden ook wel eens de ‘basiscellen van de democratie’ genoemd. In een overheidsbrochure uit de jaren vijftig staat te lezen: “Je zou dat het wonder van de democratie kunnen noemen, dat daar naast elkaar de treinconducteur en de onderwijzer, de fabrieksarbeider en de winkelier, de landarbeider en de advocaat, de huisvrouw en de fabrieksdirecteur tezamen het overheidsbeleid bepalen.” Zo’n raadsamenstelling lijkt me een utopie. Zelfs het Schager raadslid van de SP is hoger opgeleid. De huidige besluitvorming wordt dan ook wel eens ‘diplomademocratie’ genoemd. 

Partijenstelsel

Om te komen tot belangenbehartiging sluit je je aan bij een groep die ongeveer hetzelfde wil als jij. Dat noemen we in het hedendaagse politieke stelsel een partij. Hoe meer aanhang je partij heeft, hoe meer je partij meetelt en hoe meer van het programma verwezenlijkt kan worden. 

Geen enkele partij lukt het om een meerderheid te krijgen, en dat is maar goed ook. Want zo’n meerderheid zou binnen korte tijd haar wil opleggen aan de minderheden. Het democratische effect van ons politieke stelsel zou dan geweld worden aangedaan. Het zou een dictatuur van de meerderheid worden, waar genoeg voorbeelden van te vinden zijn in de geschiedenis. 

De stem van minderheden moet niet alleen gehoord worden, maar er moet ook rekening mee gehouden worden. En juist dat democratische beginsel lijkt in gevaar te komen omdat (de geest van) de Gemeentewet niet wordt gevolgd en/of begrepen.

Gemeentewet

Doordat gemeentes steeds groter worden is het moeilijk voor raadsleden om hun kiezers te vertegenwoordigen. Een ‘samengestelde’ gemeente bestaat meestal uit meerdere dorpsgemeenschappen met een eigen cultuur en -verenigingsleven. In Schagen en Hollands Kroon is sprake van samenvoeging van dorpsgemeenschappen waarin de inwoners vroeger een nauw contact onderhielden met hun vertegenwoordigers. Je zou kunnen zeggen dat iedere vergroting van een gemeente ten koste gaat van het democratische gehalte van besluitvorming.

Veel inwoners kennen niet eens de namen van hun vertegenwoordigers, die steeds meer op afstand van de bevolking opereren, dikwijls zonder hun kiezers te raadplegen. Dat doen ze alleen in verkiezingstijd. De inwoners verliezen daardoor hun interesse in de lokale politiek. En ook hun vertrouwen.

Toch staat er letterlijk in de Gemeentewet dat er in elke gemeente een raad moet zijn die de gehele bevolking van een gemeente vertegenwoordigt. Als er ongeveer de helft van de kiesgerechtigden de moeite neemt om naar de stembus te gaan, kun je niet meer zeggen dat de raad de gehele bevolking vertegenwoordigt. Hoogstens kun je zeggen dat de raad diegenen vertegenwoordigt die hebben gestemd.

Zonder last  
Bovendien stemt iedere kiezer op een persoon en niet op een partij. Dat de te kiezen personen op lijsten van partijen staan doet niets af aan dat principe. Daarmee hangt samen dat de Gemeentewet zegt dat de raadsleden ‘zonder last’ moeten stemmen. Dat staat te lezen in de Gemeentewet, artikel 67. Het houdt in dat een volksvertegenwoordiger zich niet mag laten opdragen in een stemming een bepaald standpunt in te nemen. De volksvertegenwoordiger moet op basis van eigen inzicht en overtuiging een oordeel vellen of een besluit nemen. Dit principiële wetsartikel lijkt momenteel met voeten te worden getreden. Vooraf wordt er in fractie overleggen besproken hoe alle raadsleden moeten stemmen. Dat is echter faliekant in strijd met de Gemeentewet. Die laat geen ruimte voor verschillende interpretaties van het wetsartikel. Een bewijs daarvoor is dat ieder raadslid bij een meningsverschil de fractie kan verlaten zonder het raadslidmaatschap te verliezen. Volkomen onterecht wordt dat wel eens ‘zetelroof’ genoemd.

Fractiediscipline

Met een eufemistische term wordt het conform de wens van de fractie stemmen ‘fractiediscipline’ genoemd, maar het is gewoon aan de laars lappen van het betreffende wetsartikel. Op deze wijze worden echter wel belangrijke functies van de gemeenteraad geweld aangedaan. De raad dient namelijk op democratische wijze besluiten te nemen en bovendien het bestuur te controleren. Fractiediscipline kan daarom gezien worden als ondemocratisch gedrag. Een klein aantal bestuurders kan zo de dienst uit gaan maken. Dat noemt men een oligarchie. 

Plucheplakken

Sommige raadsleden kunnen er door in gewetensnood komen. Hoewel ze weten dat een bepaald voorstel niet in overeenstemming is met wat ze de kiezers hebben beloofd, stemmen ze er toch voor onder druk van de fractie(voorzitter). Het komt vaak voor dat raadsleden eigenlijk niet achter een besluit staan, maar onder druk toch een ‘ja’ stem geven. Dat gebeurt niet alleen landelijk, op Tweede Kamer niveau, maar ook lokaal. Raadsleden conformeren zich aan wat de coalitie, de fractievoorzitter of de wethouder wil. 

Bovendien speelt het ‘aan het pluche blijven plakken’ ook een grote rol. Tegen de opdrachten van je fractie ingaan betekent in veel gevallen dat je jezelf onmogelijk maakt en uit de fractie wordt gezet. Ook in financieel opzicht is het blijven plakken op het pluche verleidelijk, zelfs als je daarvoor je eigen principes verloochent. Maar op den duur is dat gedrag slecht voor de inwoners van een gemeente en doet het de democratie geweld aan. 

Kees Zwaan