Column: Verplichte Arbeidsinzet en tegenprestatie in de Noordkop

Werkloosheid of gedeeltelijke werkloosheid kan zich in ieder mensenleven voordoen. Het betekent geen of minder inkomen en kan grote impact hebben op het bestaan. Gelukkig hebben we in Nederland sociale vangnetten waarop je dan een beroep kunt doen. Soms worden er door de overheid projecten gestart om werklozen aan het werk te houden want ‘rust roest’ en ‘ledigheid is des duivels oorkussen’. 

Rond 1850 werden in Schagen zogenaamde ‘spinbanen’ opgericht. Arme Schagenezen konden daar wat geld verdienen met het spinnen van garen voor de zeilfabrieken in Krommenie. Zij gebruikten daarvoor het vlas dat op landerijen rond Schagen werd geteeld. In 1858 waren er zelfs twee spinbanen, een rooms-katholieke en een hervormde (!). Tegen het einde van de negentiende eeuw (1881) heerste een agrarische crisis, waardoor er weinig werk in de agrarische sector was. Gemeenten lieten arme mensen bomen rooien, riolen reinigen en wegen egaliseren en meer van dat soort arbeid doen, waarmee ze voor een deel in hun levensonderhoud konden voorzien. Bij het aanleggen van spoorlijnen en het graven van kanalen werd dankbaar gebruik gemaakt van (goedkope) werklozen. Rond 1900 was er een ‘Vereniging voor werkverschaffing’ actief.  Door inkomsten uit loterijen en contributie kon men werklozen aan werk helpen. 

De inpoldering van de Wieringermeer vroeg veel werkkrachten. Naast een aantal van 800 reguliere grondwerkers werd eenzelfde aantal werklozen via een werkverschaffingsregeling in de Wieringermeer aan het werk gezet om de grond klaar te maken voor het verbouwen van gewassen. Uit zo’n 30 Noord-Hollandse gemeenten kwamen werkloze arbeiders dagelijks naar de Wieringermeer om o.a. drainagesystemen aan te leggen. 

In 1933 schreef de krant “De lonen der landarbeiders zijn zo laag dat de gezinnen er onmogelijk van rond kunnen komen. De minister van binnenlandsche zaken heeft een circulaire uitgevaardigd tegen onwelvoeglijke kleeding in de zomer. Erger echter is de onwelvoeglijke kleding in deze winter, bij velen ten plattelande, die niet voldoende hebben om het lichaam te dekken. Honger wordt er geleden. Een deel van ons volk kwijnt weg.” Het gemeentebestuur van Schagen riep via advertenties ondernemers en particulieren op bagger- of slootwerk bij de Agent der Arbeidsbemiddeling te melden in verband met de ‘baggerregeling’, waarmee men aanspraak kon maken op subsidie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden veel mannen gedwongen om krachtens de ‘Arbeitseinzatz’ in Duitsland te werken. Dat was een verwerpelijke vorm van werkverschaffing die eigenlijk op slavenarbeid neerkwam. Toch hielp de lokale overheid mee aan de toenmalige ronselpraktijken!

Het verschijnsel werkverschaffing blijkt een lang leven beschoren te zijn. In 1967 werd zij ingezet als ‘aanvullend werk’. Blijkbaar waren er Noordkoppers die een te laag inkomen hadden en bij het project baat hadden. Bekend zijn ook de Melkert banen waarbij werklozen met subsidie aan een baan werden geholpen. Na-oorlogse regeringen riepen meermaals dergelijke regelingen in het leven om het grote aantal werklozen iets te drukken, zij het met wisselend succes. In de huidige Participatiewet duikt de werkverschaffing weer op, maar niet onder die naam. Voor een uitkering dient men nu in sommige gevallen een ’tegenprestatie’ te leveren…

Kees Zwaan

(Foto: Werkverschaffing in Schagen, 1967 –  Nationaal Archief)