Column: Derde Wereldoorlog en massale (zelf)moord?

Een oorlog zoals in Oekraïne is een gevolg van het slechts ten dele toepassen van liberale principes. Dat stelt een filosoof uit de dertiger jaren van de vorige eeuw. Volgens de Engelse filosoof, R.G. Collingwood, verkeert de cultuur in een diepe crisis, waarbij het wijd verbreide vooruitgangsgeloof leidde tot de Eerste Wereldoorlog die hij zag als een massale zelfmoord van miljoenen beschaafde mannen. 

En die massale zelfmoord doet zich nu voor op Oekraïense bodem. De moderne beschaving maakt zichzelf daardoor kapot en de moderne mens lijkt gek te zijn geworden, aldus de filosoof. De mens denkt zichzelf te verbeteren maar werkt aan zijn eigen ondergang. Zijn betoog kan als waarschuwing beschouwd worden voor zijn tijdgenoten. En ook als waarschuwing voor ons tegen het ongebreidelde neoliberalisme dat eigenlijk niets te maken heeft met liberalisme. Collingwood ziet oorlog als een uitvloeisel van het vooruitgangsgeloof en het onvolkomen toepassen van liberale principes. Het liberale gedachtengoed wordt volgens hem bedreigd. 

Als het hoogste goed van het liberalisme beschouwt hij de vrije meningsuiting die de basis vormt van alle ‘gezonde’ politieke leven. Politieke activiteiten gepaard gaande met politieke educatie acht hij van groot belang om tot een goede samenwerking van overheid en burgers te komen: ‘The more widely political thoughts are diffused, the better the government is likely to be.’

Van groot belang is het om conflicten op te lossen door met elkaar in gesprek te gaan. Oorlog ziet hij als een a-politiek symptoom. Oorlog parasiteert op het politieke leven zoals misdaad dat doet op de sociale structuur. Duitsland en Italië hadden volgens Collingwood alle liberale principes overboord gegooid om efficiënt en daadkrachtig te kunnen regeren en waren dictaturen geworden. Dat mondde tenslotte uit in de Tweede Wereldoorlog, waarbij naast massale moord ook massale zelfmoord plaatsvond.

Staten gedragen zich als individuen en houden geen rekening met elkaar, terwijl zij wel van elkaar afhankelijk zijn. De liberale waarde vrijheid wordt gepraktiseerd als economische, individuele vrijheid: ‘In practice, this meant that the life as a businessman was under no kind of control by the state, so that the economic life of the community was an anarchy as complete as international politics.’ De doctrine van de onzichtbare hand van Adam Smith werd op zodanige wijze in praktijk gebracht dat de liberale principes van solidariteit en gelijkheid in de negentiende eeuw op de achtergrond raakten, iets wat nu helaas ook het geval is.

Een ander thema dat Collingwood na aan het hart ging was de verwoesting van het Engelse platteland. De verwoesting van het platteland weet hij aan een oprukkende industrialisatie en -verstedelijking. De druk op het platteland was enorm door een toenemend toerisme vanuit de stad. Hij ziet met afschuw de stadsarchitectuur verschijnen op het platteland: ‘A new and sinister influence began to creep into English domestic architecture through the growth of ugly houses for the new industrial proletariat.’ Daarnaast werd het platteland overspoeld door massatoerisme: ‘The invasion of the country by petrol-driven hordes from the town’. 

Het platteland dient volgens hem zowel gered te worden van de projectontwikkelaar als van de museumconservator. De culturele basis van de samenleving is uiteindelijk het agrarische landschap. Europa is in haar diepste wezen een agriculturele beschaving. 

Collingwoods betoog doet modern aan en kan zomaar van toepassing worden verklaard op onze tijd. Het economisch liberalisme is inmiddels een leidend beginsel overal ter wereld. Vrijheid als liberaal principe wordt gezien als economische vrijheid, waardoor de nationale en internationale solidariteit en -gelijkheid onder grote druk staan. Een totaal doorgevoerd liberaal stelsel zou volgens Collingwood vrede kunnen brengen, maar in plaats daarvan zie je op veel plekken in de wereld oorlog. We staan nu op de rand van een Derde Wereldoorlog door een gebrekkige internationale samenwerking. In een dergelijk anarchistisch wereldsysteem kunnen dictators zoals Poetin (bijna werd Donald Trump door een staatsgreep ook dictator)  boven komen drijven en oorlog voeren. Je kunt het in de woorden van Collingwood zien als het onvolkomen toepassen van liberale principes, waardoor het ideaal van een democratische wereld steeds verder uit het zicht raakt.

Net als Collingwood in de jaren dertig van de vorige eeuw aantasting van het platteland constateerde, zie ik anno 2022 de kuststreek van Noord-Holland in snel tempo veranderen. Weilanden en akkers maken plaats voor bungalowparken en kampeerterreinen. Hier is net als in de tijd van Collingwood het ongebreidelde streven naar economisch gewin debet aan. We verliezen langzamerhand het contact met de aarde, waardoor we psychische ziekten kunnen oplopen. Het onvolkomen toepassen van liberale principes waardoor de democratie wordt uitgehold is een teken van zowel Collingwoods als mijn eigen tijd. Zijn boodschap is daardoor bijzonder actueel…