Column: Deutekom en Van Dok opgepakt als misdadigers

Twee weken geleden ging mijn column over de zwerver Swiebertje (Joop Doderer) die in de zeventiger jaren Schagen bezocht. Hij was een fictief figuur en liet een zwerversbestaan zien dat niet overeenkomt met de realiteit van omstreeks het jaar 1900. Zwervers werden behandeld als misdadigers. 

Zo was er bijvoorbeeld de Schagenees Jacob Deutekom die in 1900 op 72-jarige leeftijd werd opgepakt en in ‘Veenhuizen’ werd opgesloten wegens bedelarij. Deutekom had de pech niet in een tijd te leven waarin ouderen van een onbezorgde oude dag kunnen genieten. De negentiende eeuw was een tijd zonder AOW en sociale voorzieningen. Pas veel later kwamen er ouderdomsvoorzieningen. In 1965 werd de AOW ingevoerd. 

Rond 1900 was er sprake van een zeer groot aantal armen en ‘mingegoeden’. Armoede was een alledaags verschijnsel. Zo’n 20% van de Nederlandse bevolking kreeg een of andere vorm van bijstand. En een nog veel groter deel, ongeveer 70%, was zonder meer arm of minvermogend en kon de eindjes niet of nauwelijks aan elkaar knopen. Bedelen en ‘landlooperij’ waren dan ook methoden om niet van de honger om te komen. Grote steden waren aantrekkelijk voor mensen die niet konden rondkomen en herbergden dan ook een grote groep armen, die ondersteuning nodig hadden. Meestal werd er vanuit de kerken hulp verstrekt en anders door het Burgerlijk Armbestuur. De stadsbesturen vonden het maar erg lastig dat er gebedeld werd en op gezette tijden werden deze mensen dan ook opgepakt.
Jacob Deutekom was oud geworden en het lukte hem niet om in Schagen in zijn levensonderhoud te voorzien. In de grote stad hoopte hij een beter leven te krijgen. Maar ook in Amsterdam lukte het niet om een bestaan op te bouwen. Hij ging noodgedwongen bedelen en leidde een zwervend bestaan. Helaas waren zwerven en bedelen verboden. Hij werd dan ook opgepakt en op transport gesteld naar Veenhuizen. Veenhuizen was een gevangenis waar het de bedoeling was dat hij ‘heropgevoed’ werd. Jacob werd als een misdadiger behandeld. Tot in detail werden zijn uiterlijke kenmerken geregistreerd. De lengte van zijn vingers, wratjes op zijn lichaam en de vorm van zijn hoofd, alles werd door de ambtenaar van justitie genoteerd. Bovendien werden er haarscherpe foto’s gemaakt en vingerafdrukken afgenomen. Voor de foto werd Jacob met een klem op zijn achterhoofd gefixeerd. Hij werd het ‘nummer’ 2393.
In de archieven van Veenhuizen zijn duizenden van deze akten te vinden: ze getuigen van dramatische levensgeschiedenissen van arme Nederlanders, waaronder ook Schagenezen en Nieuwediepers.
De Nieuwedieper Jan van Dok werd op zijn achttiende ingelijfd bij de marine. Hij voer met zijn collega-mariniers naar overzeese gebieden. Toen hij na acht jaar de dienst verliet was hij een echte veteraan die heel wat gevechten had meegemaakt. Hij was in Nederlands Indië en Suriname geweest. Hij had een groot litteken op zijn hand, veroorzaakt door een klewang, een Indisch zwaard. Tien jaar na het verlaten van de marine werd hij in ’s Hertogenbosch opgepakt voor ‘landlooperij’. Nu zouden we zo iemand betitelen als ‘backpacker’, maar in de negentiende eeuw was het een reden om iemand op te sluiten in de gevangenis. Jan werd ook een ‘nummer’: 1686.
Waarom kon Jan na zijn diensttijd geen werk vinden in Den Helder? We weten dat veteranen vaak aanpassingsproblemen kunnen hebben. Tegenwoordig noemen we dat PTSS. Ze hebben gruwelijke dingen meegemaakt en zijn daardoor voor het leven getekend. Denk aan de Rambo films van Sylvester Stallone. En zelfs in 2021 zwerven honderden veteranen rond in Nederland zonder een dak boven hun hoofd te hebben. Blijkbaar krijgen ze geen adequate psychologische hulp aangeboden.

In steden zie je tegenwoordig ook weer veel bedelaars. Gehurkt met een plastic bekertje voor zich hopen ze dat voorbijgangers een gulle donatie doen. Bij supermarkten staan mensen met een daklozenkrant en proberen zo wat bij elkaar te sprokkelen. Blijkbaar wordt er in de huidige samenleving niet voor iedereen even goed gezorgd. Het aantal daklozen en bedelaars neemt toe. Er gaan bij verschillende gemeentebesturen anno 2021 weer stemmen op om het bedelen aan banden te leggen. Het is een fenomeen dat door de gevestigde orde soms als bijzonder lastig wordt ervaren…

Kees Zwaan

(Foto’s: Jacobus Deutekom en Jan van Dok)