Column: Rafelranden van het kapitalisme, ook in Hollands Kroon

Is het neoliberalisme op z’n retour? Als je de uitspraken van Klaas Dijkhoff (VVD) en Lodewijk Asscher mag geloven, is dat echt zo. De VVD en de PvdA hebben jarenlang een neoliberaal bewind gevoerd dat heeft geleid tot grote problemen, zoals een toenemende ongelijkheid en een daarmee samenhangende oplopende armoede onder een steeds groter deel van onze samenleving. Het neoliberale beleid van beide partijen heeft gezorgd voor torenhoge schulden bij veel mensen die dan moeten aankloppen bij een voedselbank om toch nog te eten te hebben. Zelfs het Rode Kruis is nu begonnen voedsel uit te delen. 

Volgens Dijkhoff schuift de VVD meer naar links. Hij heeft het over ‘de rafelranden van het kapitalisme die moeten worden bijgeschaafd’. Zo wil hij een hoger minimumloon, een grotere rol van de overheid, een sterkere publieke sector en minder marktwerking in de zorg. Of ik de SP hoor praten! Is het gewoon verkiezingsretoriek en zijn het allemaal loze beloftes? In hoeverre is het geloofwaardig? Of gaat de VVD nu echt de liberale koers varen zoals Adam Smith het heeft bedoeld? 

Ook Asscher, die tot 2017 medeverantwoordelijkheid droeg voor dat doorgeschoten neoliberalisme, belooft beterschap. Ook hij wil een hoger minimumloon, namelijk 14 euro per uur. Was hij enige tijd geleden als minister van sociale zaken nog verantwoordelijk voor het verder versoberen van sociale voorzieningen, nu lijkt hij wel sinterklaas of de kerstman. Zelfs de AOW wil hij verhogen, het eigen risico bij de zorgverzekering afschaffen en de zorgpremies omlaag brengen. Miljonairs en multinationals wil hij zwaarder belasten en het toptarief weer laten stijgen naar 60%. Om dat voor elkaar te krijgen wil hij met de andere linkse partijen gaan samenwerken. Maar is hij wel betrouwbaar?

Al eerder schreef ik in een column dat Mark Rutte geen echte liberaal is maar een neoliberaal. Ook schreef ik over Cort van der Linden, een minister-president die de ideeën van Adam Smith van 1913-1918 in praktijk probeerde te brengen. Frederik Jesse en Rutger Bregman concluderen in hun boek ‘Waarom vuilnismannen meer verdienen dan bankiers’ dat Van der Linden zich in zijn graf zou omdraaien als hij zou weten hoe Rutte het liberalisme anno 2020 in praktijk brengt. Als je leest welke ideeën Van der Linden had, zou je bijna denken dat hij een socialist was. Toch baseerde hij zijn politiek op de denkbeelden van Adam Smith, de geestelijke vader van het liberalisme. Smith was eigenlijk meer ethicus/filosoof dan econoom. Hij hield zich voornamelijk bezig met vragen als: Hoe moeten we ons gedragen?  En wat is er van waarde en wat niet? Zo had Smith duidelijke opvattingen over rechtvaardigheid en ongelijkheid.

Maar ook had hij een duidelijke opvatting over wat er van waarde was en wat niet. Zo maakte hij een onderscheid tussen gebruikswaarde en ruilwaarde. Hij zei in dit verband: ‘Niets is van grotere waarde dan water, maar je kunt er bijna niets mee kopen’. Een diamant heeft geen gebruikswaarde, maar toch kun je er heel veel andere dingen mee kopen. Deze opvatting van Smith staat bekend als de ‘diamantwaterparadox’. Smith onderscheidt daarmee twee definities van het begrip ‘waarde’. 

Iets dergelijks zag Smith ook bij het begrip ‘arbeid’. Zo verstond hij onder ‘productieve’ arbeid werk dat een land rijker maakt. Een boer produceert voedsel dat meerwaarde geeft aan de maatschappij. Een verpleegkundige verhoogt de gezondheid van mensen en voegt in die zin waarde toe aan een samenleving. En ook een vuilnisman voegt waarde toe aan de maatschappij. Hij houdt de omgeving schoon.

Zo onderscheidde Smith ook onproductief werk, bijvoorbeeld dat van een koning. Die knipt linten door en verschaft zijn volgers wat plezier, maar hij voegt niets van waarde toe aan de samenleving. Zo ook voetballers Messi en  Ronaldo. Die verschaffen je even plezier en kijkgenot, maar voegen niets van waarde toe. Hetzelfde geldt voor bankiers. Je kunt ze missen als kiespijn. Toch zijn koningen, veel voetballers en bankiers vaak stinkend rijk. Ze innen heel veel geld. Net als de erfgenamen van (zeer)veelbezitters. Bijvoorbeeld Charlene de Carvalho- Heineken met een vermogen van 14 miljard. Smith noemde onproductieve mensen ‘parasieten’. Daarom, zei Smith, moeten we die luie, ijdele rijken stevig belasten. Smith had behoorlijk ‘linkse’ opvattingen. Zal de VVD die nu eindelijk eens in praktijk brengen?

Smith was een groot voorstander van een progressieve vermogens- en inkomstenbelasting. Maar ook voor het flink afromen van erfenissen. Cort van der LInden nam veel van de denkbeelden van Smith over. Zo vond hij het erfrecht een ‘hinderpaal op den weg naar maatschappelijke ontwikkeling’. Hij streed ook voor de komst van een Rijkspostspaarbank. Van der Linden was er dan ook van overtuigd dat publieke voorzieningen in handen van de staat moesten blijven. Hij was wel voor een vrije markt, maar zag wel degelijk een belangrijke rol voor de overheid weggelegd. Mark Rutte vindt daarentegen belastingheffing maar niets. Erfbelasting ziet hij als bijzonder onrechtvaardig. Hij noemt het ‘sterftaks’. Inkomstenbelasting noemt hij ‘jaloeziebelasting’. De belastingdienst zelf  ziet hij als ‘het blauwe gevaar’. De koerswijziging van de VVD is opmerkelijk. Het lijkt wel alsof Rutte nog eens de werken van Smith er op na heeft gelezen en tot de ontdekking kwam dat het allemaal anders moet.

Hoe zal de koerswijziging van de VVD zich gaan vertalen in Hollands Kroon? Zal het gemeentebestuur hier ook beginnen met ‘de rafelranden van het kapitalisme’ aan te pakken? Want er zijn er genoeg hier. Ik noem er slechts enkele: de oncontroleerbare macht van bedrijven als Incluzio en Microsoft, een neoliberaal college dat zich laat meeslepen door hun neoliberale adagium ‘ja. tenzij’ en last but not least de oprukkende windmolens en datacenters…

Kees Zwaan