Nut en noodzaak Pallas

PETTEN – De plannen liggen al 20 jaar op tafel, maar pas vorige maand ging de bouw van de Pallas-reactor in Pettemerduinen daadwerkelijk van start. Peter Dijk, Programmadirecteur Pallas, kreeg de eer om het startsein te geven voor de eerste betonstort. De nieuwe reactor zal de huidige Hoge Flux Reactor (HFR) in Petten gaan vervangen. Beide kernreactoren produceren medische isotopen, die essentieel zijn voor de diagnose van kanker, hartvaatziekten, neurologische ziekten en infecties, en voor de behandeling van diverse kankersoorten.

De bouw van Pallas is al jaren een heet hangijzer in de politiek, zowel regionaal als nationaal. Hierdoor heeft het project veel vertraging opgelopen. Het grootste struikelblok was de financiering van de reactor, die nog steeds niet helemaal rond is. Tijdens onderhandelingen bleek dat private investeerders teveel risico’s in het project zagen, zoals onduidelijkheid over de afval- en ontmantelingskosten, evenals de marktprognose.

Uiteindelijk heeft de overheid besloten het Pallas-project volledig publiek te financieren; de investeringskosten bedragen €1,8 miljard met een terugverdientijd van circa 30 jaar. Op dit moment resteert nog een dekkingsopgave van €330 miljoen. Daarnaast wacht de overheid nog op goedkeuring van de Europese Commissie voor de miljarden euro’s aan staatssteun voor Pallas.

Gezien de vele complicaties omtrent de financiering en bouw van de reactor, ontstaat de vraag waarom Pallas absoluut nodig is en of er geen alternatieven zijn.

Verouderd reactoren-landschap
Op dit moment zijn er zes reactoren die medische isotopen produceren voor de wereldmarkt: de HFR in Nederland, de BR2 in België, de LVR-15 in Tsjechië, de Maria-reactor in Polen, de SAFARI-1 reactor in Zuid-Afrika en de OPAL-reactor in Australië. Behalve de laatste, stammen al deze reactoren uit de jaren zestig en zeventig, wat betekent dat zij binnen tien à twintig jaar hun levensduur overschrijden.

Dagelijks zijn 30.000 patiënten afhankelijk van medische isotopen uit Petten. Daarmee levert de HFR ongeveer 70% van de medische isotopen in Europa en 30% wereldwijd. Echter, ook deze 60 jaar oude reactor zit aan het einde van zijn levensduur, wat resulteert in steeds vaker voorkomende storingen, veiligheidsrisico’s en langdurige onderhoudsbeurten. Wanneer een grote kernreactor als de HFR onverwachts stil ligt, dreigt een isotopentekort en moeten in het ergste geval patiënten worden afgebeld.

Recentelijk verscheen het artikel “Vijftien jaar isotopenschaarste” in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, dat illustreert hoe de tekorten steeds meer voelbaar worden in het ernstig verouderde reactoren-landschap. Zo ontstond in 2022 tweemaal een wereldwijde isotopencrisis. In oktober viel een defect aan de Belgische BR2-reactor toevallig samen met grootschalig onderhoud aan de HFR. Eerder dat jaar ontstond een lekkage in de kelder van de HFR juist terwijl andere reactoren midden in een onderhoudsbeurt zaten.

Wereldwijde reactor-capaciteit molybdeen-99

Ontstaan isotopentekort  
Woordvoerster van Pallas, Cora Blankendaal, legt uit dat dit probleem in 2008 voor het eerst aan het licht kwam na het vinden van een bellenspoor in de koelwaterleiding van de HFR. “Wij besloten de reactor niet op te starten, waardoor een acuut tekort aan medische isotopen in de wereld ontstond”, vertelt Blankendaal. Duizenden patiënten konden hierdoor geen diagnostische scans ondergaan.

Om die reden is een Emergency Response Team opgericht, als onderdeel van Nuclear Medicine Europe, dat toezicht houdt op de onderhoudsschema’s van alle zes reactoren en deze op elkaar afstemt. Toch kan het zomaar fout gaan, zoals vorig jaar twee keer het geval was. Blankendaal: “We hebben heel veel goed in de smiezen, maar af en toe duikt er toch wel eens iets op waardoor je onverwachts niet op kan starten”.

Voor de Nederlandse Vereniging voor Nucleaire Geneeskunde (NVNG) is het heel belangrijk dat de leveringszekerheid van isotopen op gang blijft. Voorzitter van de NVNG, Andor Glaudemans, vindt dan ook dat de komst van Pallas “van levensbelang” is. Vanwege de korte houdbaarheid van medische isotopen (enkele uren tot enkele dagen) kun je er geen voorraad van opbouwen. “Als iets met de productie niet goed gaat, heb je dezelfde dag of de volgende dag al een probleem en moeten patiënten worden afgebeld”, vertelt Jules Lavalaye, nucleair geneeskundige bij het St. Antonius ziekenhuis.

Tegenstanders van Pallas
Hoewel Pallas van groot medisch belang is, wordt ook kritiek geleverd op het bouwen van een nieuwe kernreactor in Pettemerduinen. Een bekende tegenstander is LAKA, het documentatie- en onderzoekscentrum kernenergie, dat regelmatig artikelen en rapporten publiceert waarin ze de nut en noodzaak van Pallas betwisten. Zo concludeerde LAKA in een rapport uit 2013 dat de Pallas business case “onrealistisch is en ingegeven door wensdenken”.

In dit rapport beweert LAKA dat Pallas, tegen de tijd dat het opgeleverd wordt, niet winstgevend zal worden met de verkoop van reactorisotopen, omdat meer vraag zal zijn naar medische isotopen die afkomstig zijn van cyclotrons (deeltjesversnellers). Cyclotrons produceren isotopen met een korte halfwaardetijd en bevinden zich daarom in de buurt van ziekenhuizen. Op basis hiervan verklaarde LAKA in 2013 dat geen enkel bedrijf zal investeren in de Pallas-reactor. Dirk Bannink, die vanaf het begin betrokken is bij LAKA, constateert: “Dat is allemaal uitgekomen”.

Ook Friso Teerink, oud-fractievoorzitter van Duurzaam Schagen en voorzitter van vereniging Het Zijper Landschap, heeft zich altijd uitgesproken tegen de komst van Pallas. Zijn voornaamste reden hiervoor is het behoud van de natuur. “Het is een krankzinnig idee om zo’n kernreactor midden in de duinen te bouwen”, zegt Teerink. Hetzelfde vindt de organisatie Pettemerduinen Kernreactor Vrij. De leden van deze organisatie maken zich zorgen over het radioactieve afval en de veiligheidsrisico’s die de kernreactor creëert. Volgens hen moet het gebied “weer gewoon duin worden”.

Wat betreft het leveren van kritiek op Pallas, benoemen zowel Friso Teerink als Dirk Bannink de angst om weggezet te worden als iemand die kankerpatiënten hun behandeling wil onthouden. Volgens Teerink speelt dat sentiment een hele belangrijke rol en “wordt erg op die emoties ingespeeld”. Bannink: “Dat wordt heel makkelijk gezegd over mensen die twijfels hebben bij de vervanging van de Hoge Flux Reactor. Wij zijn niet tegen medische isotopen, we vinden alleen dat ze op een andere manier gemaakt moeten worden.’’

De Hoge Flux Reactor in Pettemerduinen

Kan het ook anders?
De Tweede Kamer heeft veel gedebatteerd over de voorzieningszekerheid van medische isotopen en dus ook over alternatieven voor Pallas. Regelmatig werden kritische vragen gesteld en moties ingediend met betrekking tot Pallas. Zo dienden Kamerleden Kröger en Van Tongeren in 2018 een motie in met het verzoek aan de regering om in kaart te brengen welke andere initiatieven er zijn voor de productie van medische isotopen en welke activiteiten, die nu zijn voorzien voor het Pallas-project, ook kunnen worden vervuld door andere initiatieven in Europa.

In opdracht van het ministerie van VWS heeft het RIVM meerdere onderzoeken uitgevoerd naar de marktontwikkeling en leveringszekerheid voor medische isotopen, maar ook de Europese Commissie (EC) is druk met dit vraagstuk bezig. Eind 2021 publiceerde de EC het rapport “Co-ordinated Approach to the Development and Supply of Radionuclides in the EU”, geschreven door het Franse bedrijf NucAdvisor. Dit rapport schetst een aantal scenario’s met betrekking tot de leveringszekerheid van medische isotopen. Het maakt deel uit van de strategische agenda voor medische isotopen van de Europese Commissie (SAMIRA).

Alain Vallée, expert bij NucAdvisor en medeauteur van het Europese rapport, geeft toelichting op de uitkomsten van het onderzoek. Volgens de nucleaire expert zijn er verschillende manieren om de voorzieningszekerheid van medische isotopen in de toekomst te waarborgen. Eén optie is het bouwen van nieuwe onderzoeksreactoren, zoals Pallas. “Dit wordt ook in Zuid-Afrika en het Verenigd Koninkrijk gedaan”, vertelt Vallée. Ten tweede benoemt Vallée de mogelijkheid om bestaande kernenergiecentrales in te zetten voor de productie van medische isotopen. “Dit is mogelijk bij de CANDU-reactor in Canada.”

Wat betreft alternatieven voor Pallas zegt Alain Vallée verder: “of het bouwen van innovatieve machines, wat door SHINE wordt gedaan”. Het ontwikkelen van dit soort nieuwe technieken is wel meer riskant dan de betrouwbare weg van onderzoeksreactoren, volgens de expert van NucAdvisor.

SHINE vs Pallas
Het Amerikaanse bedrijf SHINE gaat de isotopen produceren met een andere techniek, de zogenaamde versneller-aangedreven sub-kritieke reactor-technologie, die naar eigen zeggen “duurzamer en kostenefficiënter” is dan de reactortechnologie van Pallas. Volgens René van der Steeg, woordvoerder van SHINE, kunnen “alle belangrijke isotopen die – nu en in de toekomst – door onderzoeksreactoren worden geproduceerd ook met de SHINE-technologie worden geproduceerd”.

Een soortgelijk initiatief, het Lighthouse-project van ASML, heeft zich al eens bij de Nederlandse overheid gemeld. Nadat er geen knoop werd doorgehakt, is dit project echter vetrokken naar België. “Dat is echt verschrikkelijk jammer, want dat was nog een veel betere methode dan SHINE”, zegt Dirk Bannink van LAKA. Een aantal Kamerleden vreest hierdoor dat de komst van Pallas een belemmering is voor het vestigen van andere technologieën in Nederland.

Toen in 2020 bekend werd dat SHINE een isotopenfabriek in Nederland wil vestigen, stelde Dik-Faber van ChristenUnie kritische vragen aan Van Ark, toenmalig minister van Medische Zorg. Eén van die vragen luidde: “Deelt u de mening dat verdere steun voor Pallas een heilloze weg is, omdat deze technologie reeds ingehaald is door nieuwe technologie voor de productie van medische isotopen die schoner, veiliger, betrouwbaarder en kostenefficiënter is? Zo nee, waarom niet?” De minister antwoordde dat de technologie van SHINE “zeer interessant en veelbelovend” is, maar dat niet alle isotopen hiermee gemaakt kunnen worden.

Bron: 2016 Medical Isotope Supply Survey, OECD, NEA

Het is en-en
Het RIVM hield het SHINE-project al langere tijd in de gaten. Zo concludeerde het RIVM in 2019: “Het SHINE-concept is geen complete vervanging van een reactor die medische radionucliden maakt, maar beoogt wel op termijn van enkele jaren een aantal belangrijke radionucliden te produceren, waaronder molybdeen-99, jodium-131 en lutetium.” Ronald Schram, director strategic alliances bij NRG/Pallas, bevestigt deze conclusie van het RIVM. “SHINE kan niet alles wat een reactor kan.”

Volgens Schram is het echter niet het één of het ander. “Het is complementair”, zegt hij. “Versnellers en reactoren hebben allebei hun functie in de gereedschapskist van de nucleair geneeskundige.” De Nederlandse Vereniging voor Nucleaire Geneeskunde (NVNG) omarmt initiatieven als SHINE, maar ziet de komst van Pallas nog steeds als noodzakelijk. Voorzitter Glaudemans vertelt: “Wij als NVNG steunen de komst van een kernreactor, want dat is compleet noodzakelijk voor onze patiënten, maar we steunen ook de komst van SHINE omdat die juist kan helpen om zowel Nederland als Europa te voorzien van medische isotopen. Wij zijn dus voor en-en”.

Gezien de huidige situatie is er een grote noodzaak dat andere partijen toetreden tot de markt. Zo denken Pallas en SHINE er zelf ook over, vertellen de woordvoerders. “Pallas juicht het alleen maar toe als er wat meer backbone is”, aldus Blankendaal. “Er is wat ons betreft geen ‘concurrentiestrijd’ tussen Pallas en SHINE. Wij zijn ook niet tegen Pallas. Wel zijn we tegen oneerlijke en marktverstorende staatssteun voor Pallas,” zegt Van der Steeg.

Marcel Stokkel, nucleair geneeskundige bij het Antoni van Leeuwenhoek en oud-voorzitter van de NVNG: “Ik sta er voor de patiënten. Als er meer spelers op de markt komen die de productie van medische isotopen kunnen garanderen, dan zijn wij alleen maar blij”. Verder zegt hij: “Pallas heeft gewoon een enorme staat van dienst achter zich. Die hebben het bewijs dat ze het kunnen, terwijl alle anderen zoals SHINE nog maar moet bewijzen dat het alles kan gaan maken.”

Kennisinfrastructuur in Nederland
Ten behoeve van het kabinetsbesluit om de Pallas-reactor te financieren, heeft het ministerie van VWS een achtergrondanalyse uitgevoerd. De conclusie van deze analyse, bekendgemaakt in september 2022, luidde: “Een nieuwe reactor in Nederland biedt de beste waarborg voor de toekomstige voorzieningszekerheid en betaalbaarheid van medische isotopen”

De 60 jaar aan ervaring en de kennis infrastructuur die Nederland met dank aan NRG/Pallas heeft, is doorslaggevend. Aan de ene kant blijven artsen en patiënten met de komst van Pallas profiteren van vroege toegang tot (kanker)behandelingen. Marcel Stokkel: “Wij zijn blij dat het hier om de hoek staat. Als die reactor draait dan weten wij gewoon dat we in no time de spullen in het ziekenhuis hebben.” Aan de andere kant behoudt Nederland haar unieke toppositie in het nucleair (medisch) domein en de grote werkgelegenheid die daarmee gepaard gaat. “Wat dat betreft zit er ook een soort prestige zaak achter Pallas”, zegt Stokkel.

Dit prestige-aspect achter de staatssteun aan Pallas wordt ook wel eens gehekeld. Zo noemde Carla Dik-Faber, Kamerlid van de ChristenUnie, Pallas tijdens een debat in de Tweede Kamer “het paradepaardje van dit kabinet”. Ook diende Dik-Faber een motie in waarin zij de regering verzoekt om gelijke kansen te bieden aan SHINE. Zij is niet het enige Kamerlid die daarvoor pleit; ook de leden Tielen, Paulusma, en Grinwis dienden een motie in met een verzoek aan de regering “zich maximaal in te spannen om het gelijke speelveld te waarborgen en tevens te waarborgen dat de staatssteun geen remmende werking heeft op marktinnovaties”.

Van waarom, naar hoe
Ondanks garanties van de Nederlandse overheid voor een gelijk speelveld, is SHINE naar de Europese Commissie gestapt wegens oneerlijke concurrentie. Het is nog niet bekend wanneer de Europese Commissie uitspraak doet over deze staatssteunklacht. Tot die tijd mag Pallas alleen voorbereidende werkzaamheden uitvoeren.

Bovendien ontbreekt nog 330 miljoen euro in het benodigde budget voor Pallas. Het ministerie van VWS is op dit moment in afwachting van antwoord van het Nationaal Groeifonds, waar zij dit bedrag hebben aangevraagd. Kortom: Pallas heeft nog een lange weg te gaan. Strategic director Ronald Schram legt uit: “Het gaat van de vraag ‘Waarom is dit belangrijk?’ naar ‘Hoe gaan we dat dan organiseren?’”

Binnenkort publiceert Noordkop Centraal deel 2 van dit verhaal, wat dieper ingaat op deze vraag. Dit heeft vooral betrekking op de financiering van Pallas en de staatsteuntoets die zij op dit moment ondergaan.