Column: Participatiesamenleving

Het schijnt dat Wim Kok (PvdA) het eerst het woord ‘participatiesamenleving’ in de mond heeft genomen. Maar bekender is dat Willem Alexander het gebruikte in een troonrede. Het streven naar een participatiesamenleving is een onderdeel van het neoliberale gedachtengoed. Iedereen moet meedoen en zijn plaats weten in de huidige ‘postindustriële’ klassenstructuur. Het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) ziet in de huidige samenleving zeven klassen. Onderaan bungelt een klasse die niets bezit en grote moeite heeft om de eindjes aan elkaar te knopen.

Zo zijn er veel mensen die door allerlei omstandigheden niet in hun eigen levensonderhoud kunnen voorzien. Gelukkig hebben we in Nederland de traditie om deze mensen niet in de kou te laten staan. Deze traditie bestond eeuwenlang uit liefdadigheid, verstrekt door de kerk of door particuliere organisaties. In de loop van de negentiende eeuw ging de staat zich steeds meer bemoeien met het lot van de burgers. Zo werd er in die eeuw een ‘Armenwet’ aangenomen. De staatsbemoeienis mondde in de jaren zestig van de twintigste eeuw uit in een veelomvattend stelsel waarbij de burger bijna van de wieg tot het graf werd ondersteund: de verzorgingsstaat. Maar sinds de jaren tachtig is deze verzorgingsstaat flink uitgehold onder invloed van het neoliberalisme.

Nu de neoliberale coalitie van VVD, CDA, D’66 en CU het land bestuurt moeten de burgers het allemaal zelf doen en worden sociale voorzieningen nog meer uitgekleed. Het ondersteunen van mensen wordt (neoliberalen zijn verzot op privatiseren) steeds meer aan particulier initiatief overgelaten. Overheidstaken worden afgestoten om geld te besparen. De Algemene Bijstandswet uit 1963 is de nek omgedraaid en heeft via de Wet Werk en Bijstand inmiddels plaatsgemaakt voor de Participatiewet. Werk is daarmee onverbrekelijk gekoppeld aan bijstand. ‘Wie niet werkt zal niet eten’, lijkt de leuze te zijn van de huidige regering. Mensen die een beroep doen op een uitkering worden eigenlijk gezien als luie, werkschuwe mensen. Als asocialen die maar even een lesje moet worden geleerd. Ze moeten als het ware worden gedisciplineerd. Als rekruten moeten zij worden gedrild om geschikt te worden gemaakt voor de arbeids ‘markt’. Dit fenomeen zou ik ‘werkbeschikbaarheid’ willen noemen. Men leeft om te werken, zal men bij het bedenken van de Participatiewet gedacht hebben.

De voorwaarden waarop men een uitkering kan krijgen, zijn zakelijk en hard. Om met het beeld van gedrilde werksoldaten nog even door te gaan: de overheid lijkt de werkloosheid te zien als een veldslag die zij moet winnen. Een oorlog die zij moet voeren. Ambtenaren die als militairen ten strijde trekken en het spook van de werkloosheid moeten verslaan. De wapens die daarvoor ter beschikking staan zijn een stelsel van verplichtingen waaraan de steuntrekker moet voldoen en strenge straffen die zij kunnen uitdelen aan mensen die niet kunnen of willen voldoen aan de strenge eisen.

Zo is iemand die zogenaamd leefgeld via de Participatiewet van de gemeente ontvangt verplicht ‘algemeen geaccepteerde arbeid’ te aanvaarden. Een werkloze professor moet de straat gaan vegen, terwijl een tengere dame een straatje stenen moet gaan leggen. Een vegetariër moet in een slagerij koeien gaan slachten. Want het is algemeen geaccepteerde arbeid. ‘Er wordt rekening gehouden met persoonlijke omstandigheden’ staat ergens in de wettekst. Maar hoe zal de ambtenaar dat interpreteren? Verder dient de steuntrekker zich in te schrijven bij een uitzendbureau en zijn uiterlijk aan te passen aan de aard van het werk dat aangeboden wordt. De professor zal zijn driedelige kostuum moeten verwisselen voor een overall. De punker zal zijn haardracht moeten wijzigen en zijn neusring moeten verwijderen als zijn werkgever dat eist.

Werk waarvoor drie uur per dag moet worden gereisd, zou volgens de Participatiewet moeten worden geaccepteerd. Als er langer dan drie uur moet worden gereisd, omdat men niet in Schagen, maar in Maastricht algemeen geaccepteerde arbeid kan krijgen, zou men eigenlijk moeten verhuizen. Als de uitvoerende ambtenaar de wetteksten en uitvoeringsregelingen letterlijk neemt zouden er onmenselijke situaties ontstaan. Gelukkig heeft de uitvoerende ambtenaar zogenaamde ‘discretionaire ruimte’ om zulke absurde eisen te laten vallen en de menselijke maat te laten gelden. De vraag is in hoeverre hij ook echt van die ruimte gebruik zal maken. Het is een feit dat veel beslissingen door een computer (algoritmes) worden genomen waar de ambtenaar in kwestie niets voor hoeft te doen. Heeft iemand recht op een uitkering en wat is de hoogte er van? Pleegt een aanvrager fraude? Het algoritme weet het wel.

Indien men een uitkering van de overheid ontvangt, moet men ten allen tijde de deur openzetten voor de sociaal inspecteur van de gemeente. De steun ontvanger zou weleens dingen kunnen doen die niet door de beugel kunnen. Het is een strenge controle waarbij de privacy van de steuntrekker ondergeschikt is gemaakt aan fraudebestrijding. Het zijn tevens vernederende maatregelen. Als men zich niet houdt aan de strenge regels wordt men streng aangepakt. Gestraft met inhouding van het leefgeld. De consequentie is dat iemand tot zelfs een jaar geen geld meer krijgt om in het noodzakelijke levensonderhoud te voorzien met alle kwalijke gevolgen van dien. De huur kan niet meer worden betaald. De zorgpremie kan niet meer worden betaald. De energierekening kan niet meer worden betaald. Er ontstaan grote achterstanden. Dan liggen de incassobureaus op de loer die de situatie nog meer verergeren. En vervolgens komt de deurwaarder.

Het is te hopen dat de uitvoerende ambtenaren van de Participatiewet op een menselijke manier omgaan met hun klanten. En rekening zullen houden met ‘persoonlijke omstandigheden’ en daarmee hun discretionaire bevoegdheid gebruiken…